Mtambo wa Kukamua Mafuta ya Alizeti
Utangulizi
Alizeti (Helianthus annuus) ni moja ya minyororo ya thamani ya vipaumbele ndani nchi. Mnyororo wa thamani kwenye alizeti una uwezo wa kuchangia kwa kiwango kikubwa katika kuongeza kipato cha wakulima wadogo na kutengeneza fursa za ajira kwa vijana na kuchangia kwenye ukuaji wa uchumi wa Tanzania. Kwa kuzingatia kuwa kuna mahitaji makubwa ya mafuta ya alizeti kwenye soko la ndani na je ya nchi. Taasisi ya Uhandisi na Usanifu Mitambo (TEMDO) mebuni, kusanifu na kutengeneza Mitambo ya kukamua na kusafisha mafuta ya alizeti kwa kushirikiana na serikali na wadau wengine wamechukua hatua mbalimbali kusaidia ukuaji wa mnyororo wa thamani kwenye alizeti ambayo ni mojawapo ya minyororo ya thamani iliyopewa vipaumbele kwenye Awamu ya Pili ya Mpango wa Kuendeleza Sekta ya Killimo (ASDP II). Baadhi ya jitihada zilizochukuliwa ni motisha ya kikodi, na utambulishaji wa mbegu bora za alizeti ili kukuza tija kwenye uzalishaji wa mafuta ya alizeti.
Kinasabisha Ubia Wa Alizeti Kuwa Ubia Mkakati
Tanzania huagiza toka nje ya nchi asilimia (60%) ya mafuta ya kupikia chakula yanayogharimu zaidi ya dola la kimarekani milioni 250 kwa mwaka. Hata hivyo, sekta ya alizeti imeanza kuonyesha mabadiliko kutokana na uamuzi wa serikali kutoa motisha ya kikodi jambo ambalo limehimiza uwekezaji wa ndani ya nchi kwenye viwanda vya sekta ya mafuta ya alizeti, vilevile kutoa upendeleo katika mabadiliko ya tozo kwa ajili ya kuongeza uzalishaji wa ndani wa mafuta ya alizeti. Maboresho kwenye sekta ya kodi na biashara ya mwaka wa fedha 2017/18 yameondoa kodi ya onegezeko la thamani (VAT) kwenye vifaa vya kuchakata mazao ya kilimo ikijumuisha vifaa/mashine za kukamua na kusafisha mafuta ghafi ya kula ambapo imelazimu uzalishaji wa mafuta ya alizeti wenye bei shindanishi sokoni. Wakati huohuo, kuondolewa kwa tozo ya kodi ya VAT kwenye mashudu ya alizeti kumeimarisha uchuni wa wachakataji/wasindikaji wa mafuta ya alizeti huku uamuzi wa kutoza asilimia (10%) kwenye mafuta ghafi na asilimia (25%) kwenye mafuta yaliyosafishwa yatokayo nje ya nchi yanayoleta ushindani kwa mafuta yanayozalishwa nchini kumepunguza hali ya ushindani kwenye soko la hapa ndani. Mabadiliko ya kodi na tozo yamebadili taswira ya sekta nzima kwa kuwahimiza wawekezaji kupata mbegu chotara, uchakataji/usindikaji na uwekezaji mwingine katika sekta ya alizeti. Sekta ya mbegu imekuwa ya kwanza kuitikia kwa kununua mbegu chotara toka nje ya nchi na kwa sasa uzalishaji wa mbegu hizi umeshaanza rasmi hapa nchini
Teknolojia ya Kuchakata Mafuta ya Mbegu
Alizeti ilianzishwa nchini Tanzania wakati wa ukoloni na ilionekana kukua karibu maeneo yote ya nchi. Alizeti ni miongoni mwa mazao matano makuu ya mbegu za mafuta nchini Tanzania. Cha kufurahisha ni kwamba zao hilo hukua vizuri katika hali ya hewa kavu ya ukanda wa kati ikilinganishwa na mazao mengine kama mahindi na ngano. Alizeti ni miongoni mwa mazao matano makuu ya mbegu za mafuta nchini Tanzania huku mbegu nyingine ni ufuta, karanga, mawese na pamba. Mikoa inayozalisha zaidi alizeti ni Singida, Dodoma, Manyara, Arusha, Tabora, Iringa, Njombe, Rukwa, Mbeya, Morogoro, Ruvuma, Kigoma na Katavi. Ni zao muhimu sana kwa maisha ya watanzania katika mnyororo mzima wa thamani. Uzalishaji wa mbegu mbichi za alizeti kwa sasa ni tani milioni 3 kwa mwaka, lakini nchi ina uwezo wa kuongeza uzalishaji hadi tani milioni 10 kwa mwaka.
Takribani nusu ya mafuta yanayotumiwa nchini Tanzania yanaagizwa kutoka nje hivyo uwekezaji katika uzalishaji wa mafuta ya alizeti ndani ya nchi unaweza kuleta ushindani dhidi ya mafuta kutoka nje. Sababu moja ya kuhimiza uzalishaji na usindikaji mkubwa wa mafuta ya alizeti nchini Tanzania ni uwezekano wake wa kubadilishwa na kutoka nje ya nchi ambayo inaweza kuingiza mapato na ajira nyumbani na kuwa na faidi pia ya kuifadhi fedha za kigeni ambazo zinaweza kutumika kwenye uwekezaji. Pia, ni bora kiafya kuliko aina nyingine za mafuta, kwa mfano mafuta ya mawese na karanga.
Uhalali Mradi
Mwaka 2013, Jamhuri ya Muungano wa Tanzania iliorodheshwa katika nafasi ya kumi kwa uzalishaji wa alizeti duniani kwa uzalishaji wa asilimia 2.4% na moja ya nchi za Kusini mwa Jangwa la Sahara baada ya Afrika Kusini. Kati ya mwaka 2010 na 2013, uzalishaji wa mbegu za alizeti Tanzania uliongezeka kwa zaidi ya asilimia 30, na kuwezesha sekta hiyo kukidhi sehemu kubwa ya mahitaji ya kitaifa ya mafuta ya kula. Uzalishaji wa mbegu za alizeti ulifikia karibu tani milioni 1 mwaka 2013, kulingana na takwimu za FAO. Takwimu rasmi kutoka MALF zinakadiria kuwa kiwango cha uzalishaji kinakaribia tani milioni 3. Mavuno yameongezeka kwa kiasi kikubwa katika mwongo uliopita na sasa ni mara saba ya kiwango yaliyokuwa katika muongo mmoja uliopita (Chanzo: BOT WP No. 10, 2017).
Hata hivyo, Tanzania bado ni mwagizaji mkuu wa mafuta ya mboga kutoka nje ya nchi ambalo ni tatizo kubwa la fedha za kigeni. Kutokana na uhitaji mkubwa wa mafuta ya mawese, uagizaji wa mafuta ya mboga kutoka nje ya nchi ni bidhaa ya pili kwa ukubwa nchini Tanzania (baada ya petroli). Ingawa kuna uzalishaji mkubwa wa mbegu nyingine za mafuta kama vile karanga na ufuta, kumekuwa hakuna uzalishaji mkubwa wa mafuta kutokana na mbegu hizo, hivyo kufanya mafuta ya alizeti kuwa mafuta muhimu zaidi ya mboga yanayozalishwa nchini Tanzania.
Zaidi ya nusu ya mafuta ya mboga yanayotumiwa nchini Tanzania kwa ujumla yanaagizwa kutoka nje kwa sababu ya uzalishaji duni wa ndani. Idadi ya watu nchini Tanzania ni takribani milioni 50 mwaka 2015. Shirika la Chakula na Kilimo (FAO) linapendekeza matumizi ya mafuta ya mboga kwa mwaka ya Kilo tano kwa kila mtu (Chanzo: BOT WP No. 10, 2017). Kulingana na hili, mahitaji ya mafuta ya mboga nchini yangekuwa zaidi ya tani 250,000. Hata hivyo, matumizi ya mafuta ya kula nchini Tanzania yanaonekana kuwa juu zaidi ya kilo tano kwa kila mtu. Nchi iliagiza tani 170,000 za mafuta ya mawese mwaka 2009 na kwamba uagizaji wa mafuta kutoka nje unasemekana kuwa karibu nusu ya mahitaji yote, ambayo kwa hiyo yangekuwa takribani tani 340,000, au kilo milioni 340 kwa wakazi wapatao milioni 40. Hii inatupa matumizi ya kila mwaka ya mafuta ya mboga ya takriban kilo 8.5 kwa kila mtu.
Sehemu nzuri ya watumiaji wa Tanzania wanapendelea mafuta ya alizeti ya ndani kuliko mafuta ya nje (Source ESRF study). Hili ni jambo la kukumbukwa kwani mafuta ya ndani mara nyingi hayasafishwi na ni ghali zaidi kuliko mafuta ya mawese yanayoagizwa kutoka nje. Bidhaa muhimu ya kusagwa kwa mbegu ni keki ya alizeti. Keki hujumuisha vifaa vingine vya pembejeo baada ya kuondolewa kwa mafuta. Kwa hiyo usagwa kilo 45 katika kila mfuko wa mbegu za alizeti zilizopigwa. Kwa vile hakuna tasmini kubwa ya chakula cha mifugo nchini Tanzania, keki hiyo inanunuliwa zaidi na wafugaji na wafanya biashara binafsi. Usafirishaji wa keki ya alizeti hubadilika kwa kiasi kikubwa.
Kwa upande mwingine, Mpango wa Maendeleo wa Taifa wa Miaka Mitano kuanzia 2016/17 – 2020/21 unaainisha matokeo yanayotarajiwa katika viwanda vya kusindika mafuta ya alizeti. TEMDO ikiwa ni moja ya watengenezaji wa ndani wa teknolojia ya kusindika mafuta ya alizeti nchini imepewa jukumu la kuwezesha teknolojia ya uzalishaji wa mafuta ya alizeti kuwa ya kibiashara kwa viwanda vidogo na vya kati (NFYDP 2016/2017 ukurasa 151).
Mtambo huu una Kamua mafuta ya alizeti, ufuta na mbegu nyingine. Kwa lisaa limoja una weza kukamua au kuzalisha lita 50 mpaka 100 (Lita 50 mpaka 500 kwa saa)
